การไหว้พระธาตุประจำปีเกิดเป็นความเชื่อของชาวล้านนามาแต่โบราณ ซึ่งยึดถือเอาพระธาตุเป็นที่พึ่งและคุ้มครองตน ดังนั้นการไหว้บูชาพระธาตุทุกคืนจึงเป็นสิ่งที่ขาดไม่ได้ อีกทั้งยังถือกันว่าในชีวิตหนึ่งควรได้มีโอกาส ไปสักการบูชาสักครั้งให้เกิดความเป็นสิริมงคล มีอายุมั่นขวัญยืน ทั้งยังได้บุญอานิสงส์มาก

นอกจากนี้การไหว้พระธาตุตามปีเกิด ยังสัมพันธ์กับประเพณีการขึ้นพระธาตุทุกวันเดือนแปดเพ็ง ซึ่งตรงกับวันเพ็ญเดือนหกของภาคกลาง ในวันสำคัญนี้ชาวเหนือนิยมพากันไปนมัสการพระธาตุเจดีย์ ณ สถานที่สำคัญๆ เช่น พระธาตุดอยสุเทพที่เชียงใหม่ พระธาตุหริภุญชัยที่ลำพูน พระธาตุลำปางหลวงที่ลำปาง พระธาตุดอยกองมูที่แม่ฮ่องสอน เป็นต้น รวมทั้งพระเจดีย์หรือวัดทุกหนทุกแห่งที่อยู่ใกล้บ้าน

ความเชื่อแต่โบราณนั้นคนล้านนาเชื่อว่า ก่อนที่คนเราจะปฏิสนธิอยู่ในครรภ์มารดานั้นดวงวิญญาณจะต้องมา 'ชุ' (คนเหนืออ่านว่า จุ๊ แปลว่าพัก หรือบรรจุ) อยู่ที่พระธาตุประจำตัวก่อน โดยมี 'ตัวเปิ้ง' นำมาเมื่อได้เวลา วิญญาณก็จะไปสถิตย์อยู่ที่กระหม่อมของบิดาเป็นเวลา ๗ วัน แล้วจึงเคลื่อนสู่ครรภ์มารดาแล้วก็คลอดออกมา

จนเมื่อสิ้นอายุขัยแล้ว ดวงวิญญาณก็จะกลับไป 'ชุ' อยู่ที่พระธาตุประจำตัวของตนตามเดิมก่อนที่จะกลับไปเกิดในภพภูมิตามบุญกรรมที่ต่างทำมา

พระธาตุศรีจอมทอง

ปีชวด เกิดปีใจ้ (หนู) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุศรีจอมทอง อ. จอมทอง จ. เชียงใหม่
ตั้งอยู่บนยอดดอยจอมทอง ประดิษฐานพระบรมธาตุส่วนพระเศียรเบื้องขวา ความพิเศษของที่นี่คือ องค์พระบรมธาตุ
ประดิษฐานอยู่ในกู่ภายในวิหาร สามารถอัญเชิญมาสรงน้ำได้

คำบูชา
นะโมพุทธายะ นะมามิ ติโลกะโมลี โลหะกูเฏ ปะติฎฐิตัง ปูชิตัง สัพพะโลเกหิ กิตติมันตัง มะโนหะรัง
อะหังวันทามิ สัพพะทา อังคะวะเย ปุเรรัมเม โกวิลา รัคคะปัพพะเต สะหิเหมะคูหา คัพเภ ทักขิณะโมลี

ปีฉลู เกิดปีเป้า (วัว) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุลำปางหลวง อ. เกาะคา จ. ลำปาง

ในตำนานเล่าถึงเมื่อครั้งที่พระพุทธเจ้า ทรงพยากรณ์ว่าจะมีนครชื่อ ลัมพาง และได้มอบพระเกศาธาตุให้นำไปประดิษฐาน ภายหลังจากที่พระพุทธเจ้าปรินิพพาน พระอรหันต์ได้นำพระธาตุหน้าผาก และพระธาตุลำคอมาประดิษฐานที่นี่

คำบูชา
ยาปาตุภูตา อะตุลานุภาวาจีรัง ปะติฎฐาลัมภะ กัปปะปุเร เทเวนะ คุตตา อุตตุราภิทัยยา นะมามิ
หันตัง วะระชินะธาตุง กุมาระกัสสะปะ นะลาตะธาตุโย เมฆิยะมะหาเถโร กะนะธาตุง
ฐะเปติ มหาฐาเน เจติยัง ปูชิตา นะระเทเวหิ อะหังวันทามิ ธาตุโย

ปีขาล เกิดปียี (เสือ) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุช่อแฮ อ. เมือง จ. แพร่

ตำนานเล่าไว้ว่า พระพุทธเจ้าได้ทรงพยากรณ์ว่า ต่อไปจะมีเมืองชื่อเมืองแพร่ พระอรหันต์และพระยาอโศก ได้ทูลขอพระเกศาธาตุไปบรรจุโกศแก้ว นำไปไว้ที่ถ้ำด้านตะวันออกของดอยที่ประทับ และพระพุทธเจ้าทรงมีรับสั่ง ให้นำพระธาตุข้อศอกข้างซ้าย มาประดิษฐานที่นี่หลังจากพระองค์ปรินิพพานแล้ว

คำบูชา
โกเสยยะ ธะชัคคะ ปัพพะเต สัตตะมะโนรัมเม พุทธะ
เกสาธาตุ ปะติฏฐิตา อะหังวันทามิ สัพพะทา อะหังวันทามิ ธาตุโย อะหังวันทามิ สัพพะโส

ปีเถาะ เกิดปีเหม้า (กระต่าย) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุแช่แห้ง อ. เมือง จ. น่าน

มีเรื่องเล่าว่าพระพุทธเจ้า ได้เสด็จโปรดสัตว์มาถึงภูเพียงแช่แห้ง พระอานนท์จึงขอพระเกศาธาตุ มอบให้พระอินทร์นำไปเก็บในอุโมงค์ ต่อมาราว พ.ศ. ๑๘๙๖ สมัยพระยากานเมือง ได้พบพระเจดีย์บรรจุพระเกศาธาตุ และพระธาตุข้อมือข้างซ้าย พระองค์จึงให้ก่อพระเจดีย์เป็นพระธาตุแช่แห้ง คู่เมืองมาจนทุกวันนี้

คำบูชา
ยาปาตุภูตา อะตุลานุภาวาจีรัง ปะติฎฐิตา นันทะกัปปะเกปุเร เทเวนะ คุตตา
วะระพุทธะธาตุง จิรัง วันทามิ หันตัง ชินะธาตุโย โสตะถาคะตัง อะหังวันทามิ

ปีมะโรง เกิดปีสี (งูใหญ่) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระพุทธสิหิงค์ วัดพระสิงห์ อ. เมือง จ. เชียงใหม่

ในตำนานเล่าว่า หลังจากพระพุทธเจ้าเสด็จปรินิพพานไป ๗๐๐ ปี พระเจ้าสีหลใคร่ทอดพระเนตรรูปของพระพุทธเจ้า ่พระยานาคที่เคยเห็นพระองค์ จึงแปลงรูปเนรมิตตนเป็นรูปพระพุทธเจ้า พระเจ้าสีหลได้บูชา ๗ วัน ๗ คืน และให้ช่างถ่ายแบบพระพุทธรูปไว้

คำบูชา
อิติปะวะระสิหิงโต อุตตะมะยะโสปิ เตโช ยัตถะ กัตถะ จิตโตโส สักกาโร อุปาโท สะกาละพุทธะ
สาละธัง โชตะยันโตวะ ทีโป สุระนะเรหิ มะหิโต ธะระมาโนยะพุทโธติ นะมามิ สิหิงคะพิมพัง
สุวัณณาภิรัมมัง ลังกาชาตัง โสภาภิโสภัง สะราภิกันตัง นะมามิหัง"

ปีมะเส็ง เกิดปีใส้ (งูน้อย) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระเจดีย์ศรีมหาโพธ์ิ ที่พุทธคยา หรือไหว้ต้นโพธิ์ตามวัดแทน

ชาวล้านนาเชื่อว่าต้นโพธิ์เป็นไม้ศักดิ์สิทธิ์ ช่วยขจัดความทุกข์ได้ จึงมีประเพณีถวายไม้ค้ำโพธิ์ การบูชาพระศรีมหาโพธิที่พุทธคยา สามารถบูชาต้นโพธิ์ที่วัดมหาโพธาราม เชียงใหม่ แทนได้ เพราะพระเจ้าติโลกราชผู้สร้างวัด ทรงนำมาจากลังกา อีกทั้งยังเป็นวัดที่ทำการสังคายนาพระไตรปิฎกครั้งที่ ๘ ของโลก

คำบูชา
ปะฐะมัง โพธิปัลลังกัง ทุติยัง อะนิมิสสะกัง ตะติยัง จังกะมะ เสฏฐัง จตุตะกัง ระตะนะฆะรัง
ปัญจะมัง อะชะปาละนิโคธัง ฉัฏฐัง ราชะยะตะนัง สัตตะนัง มุจจะลิทัง อะหังวันทามิ ทูระโต
(หรือจะบูชาต้นโพธิ์ตามวัดต่าง ๆ ก็ได้ คำบูชาต้นโพธิ์ "โพธิรุกเขปูชิโน")

พระเจดีย์ศรีมหาโพธิ์

ปีมะเมีย เกิดปีสะง้า (ม้า) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุย่างกุ้ง หรือชเวดากอง ประเทศพม่า หรือไหว้พระธาตุเจดีย์ชเวดากอง วัดพระบรมธาตุ อ. บ้านตาก จ. ตาก แทน

ในตำนานกล่าวถึงความเป็นมาว่า พระพุทธเจ้าได้เสด็จมาเมืองตากจนมาถึงดอยมหิยังคะ และทรงมอบพระเกศาธาตุให้พระอรหันต์ พร้อมทั้งรับสั่งให้นำพระเกศาธาตุ มาบรรจุไว้ที่นี่หลังจากพระองค์เสด็จปรินิพพานแล้ว

คำบูชา
สัมมา สัมพุทธะ นะลาตะอัฎฐิ จะตุเกสาธาตุยา
คันธะวะรังฐิตัง ปะระมาธาตุ เจติยัง อะหังวันทามิ สัพพะทา

ปีมะแม เกิดปีเม็ด (แพะ) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุดอยสุเทพ อ. เมือง จ. เชียงใหม่
ตั้งอยู่บนยอดดอยสุเทพ

ในสมัยพญากือนา (พ.ศ. ๑๘๙๘-๑๙๒๘) พระสุมนเถระอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุ ที่พบที่เมืองปางจามาเชียงใหม่ และทำพิธีเสี่ยงทายสถานที่สำหรับประดิษฐาน โดยอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุสถิตเหนือช้างมงคล ซึ่งเดินมาถึงยอดดอยสุเทพ แล้วจึงขุดหลุมประดิษฐานพร้อมก่อพระเจดีย์

คำบูชา
สุวัณณะเจติยัง เกสาวะระมัตถะลุงคัง วะรัญญะธาตุง สุเทวะนามะทัง
นะระเทเวหิ สัพพะปูชิตัง อะหังวันทามิ สัพพะทา

ปีวอก เกิดปีสัน (ลิงพระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุพนม อ. ธาตุพนม จ. นครพนม

ตามตำนานว่า ลวดลายที่เรือนธาตุตกแต่งโดยพระอินทร์และเหล่าเทวดา ศิลปะสมัยทวารวดี (ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๕) บรรจุพระอุรังคธาตุ (กระดูกส่วนหน้าอก) ของพระพุทธเจ้า ซึ่งพระมหากัสสปะเถระได้นำมาประดิษฐานไว้บนภูกำพร้า

คำบูชา
ปุริมายะ ทักขิณายะ ปัจฉิมายะ อุตตะรายะ เหฎฐิมายะ อุปะริมายะ ทิสายะ กะปะณะศิริสะมิง
ปันพะเตมะกัสสะเปนะ ฐาปิตัง พุทธะอุรังคธาตุง สิระสา นะมามิ เสตะฉัตตัง สุวัณณะระชะตัง ระตะนัง ปะณีตัง
พุทธะ อุรังคะเจติยัง อะหังวันทามิ สัพพะทา

ปีระกา เกิดปีเล้า (ไก่) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุหริภุญชัย อ. เมือง จ. ลำพูน

ตำนานเล่าว่าพระพุทธเจ้าเสด็จมายังชัยภูมิของชาวเม็ง ทรงมีพุทธพยากรณ์ว่าที่นี่ในอนาคตจะเป็น นครหริภุญชัยบุรี เป็นที่ประดิษฐานพระสุวรรณเจดีย์ ซึ่งบรรจุพระธาตุกระหม่อม พระธาตุกระดูก พระธาตุกระดูกนิ้วมือ และพระธาตุย่อยอีกเต็มบาตรหนึ่ง

คำบูชา
สุวัณณะเจติยัง หะริภุญชะยัฐฐัง วะระโมลีธารัง อุรัฎฐิเสฎฐัง
สะหะอังคุลิฎฐิง กัจจายะเนนา นิตะปัตตัปปะการัง สีเสนะ มัยหัง ปะระมามิธาตุง

ปีจอ เกิดปีเส็ด (หมา) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุเกศแก้วจุฬามณี บนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ สามารถบูชารูป หรือไปไหว้พระเจดีย์ที่วัดเกตการาม อ. เมือง จ. เชียงใหม่ หรือ ให้ตั้งจิตอธิษฐานกราบไหว้พระเกศฯในใจ ณ.วัดใดก็ได้ หรือ ให้ไปไหว้พระธาตุอินทร์แขวนแทน

กล่าวตามพุทธประวัติไว้ว่า พระธาตุเกศแก้วจุฬามณี เป็นที่ประดิษฐานพระทันตธาตุ ที่พระอินทร์นำมาจากพระบรมธาตุ ที่โทณพราหมณ์ได้แอบซ่อนไว้ เมื่อครั้งมีการแบ่งพระบรมสารีริกธาตุ ของพระพุทธเจ้าให้แก่เจ้าเมืองต่างๆ

คำบูชา
ตาวะติงสายะ ปุรัมเม เกสะจุฬามะณี สะรีระปัพพะตา
ปูชิตา สัพพะเทวานัง ตังสิระสาธาตุ อุตตะมัง อะหังวันทามิ สัพพะทา

ปีกุน เกิดปีใก๊ (ช้าง หรือ ปีหมูของภาคกลาง) พระธาตุประจำปีเกิด คือ พระธาตุดอยตุง อ. แม่สาย จ. เชียงราย
ตั้งอยู่บนดอยสูง

ตามตำนานเล่าว่าสร้างขึ้นในสมัยพระเจ้าอชุตราช ผู้ครองเมืองโยนกนาคพันธุ์ เพื่อบรรจุพระบรมสารีริกธาตุพระรากขวัญเบื้องซ้าย (กระดูกไหปลาร้า) ดังที่พระพุทธเจ้าทรงพยากรณ์ไว้

คำบูชา
อิมัสสะมิง ภัทกะกัปเป จะตุพุทธา พุชูฌะติตะวา
กะกุสะนูระ โกนาคะมะนะ กัสสะปะ โคตุมะราชะคะเห จะระติปิณะฑายะ
มิถิลายะนะคะเรสิ จะรัตติ ปิณะฑายะ อะตะตีตา พุทธาเน อิมัสสะมิง
ปัพพะตาคิริ ปะทะ กังนะสิทิตะวา เมตเตยยะ อะนาคะเต จะระติปิณะฑายะ
ราชะคะเห อิมัสสะมิง ฐาเนนะสิทิสิริ สุภะปะวะ รังมะคะโล
ตะโมลากะถามุนิราชะ สาตะระนะมามิหันตัง วะระชินะธาตุง อะหังวันทามิ
สัพพะทานะตัง วะชิระธาตุโย อะระหังวันทามิ สัพพะทา

พระธาตุประจำวันเกิด
นอกจากความเชื่อของคนล้านนาแล้ว ตามหลักฐานทางประวัติศาสตร์ของพงศาวดารเหนือ คำให้การของชาวกรุงเก่าและเรื่องเล่าของชาวอีสาน ยังได้กล่าวถึงความเชื่ออื่นๆที่เกี่ยวกับพระธาตุอีกด้วย โดยกล่าวไว้ว่า ณ ที่แห่งใดเป็นที่ประดิษฐานของพระบรมธาตุหลัก บริเวณรายล้อมจะมีพระธาตุบริวารเกิดขึ้น เพราะเชื่อว่าเป็นพระธาตุที่แตกตัวมาจากพระบรมสารีริกธาตุ พระธาตุของพระอรหันต์ และสาวกของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า โดยมีดาวนพเคราะห์ประจำวันคอยปกปักษ์รักษาจากความเชื่อดังกล่าว

เมื่อพิจารณาควบคู่กับลักษณะทางภูมิศาสตร์ที่ประดิษฐานของพระธาตุต่างๆในนครพนมพบว่ามีความสอดคล้องกัน โดยพระธาตุพนมเป็นพระธาตุหลัก และมีพระธาตุบริวารอยู่ในอำเภอรอบนอก วัดพระธาตุพนม พระธาตุพนม

นอกจากนี้ยังพบด้วยว่าลักษณะของพระธาตุบริวารสอดคล้องกับนิสัยและทิศประจำวันของเทวดานพเคราะห์ทั้งเจ็ด บัญญัติความเชื่อเกี่ยวกับการสักการะพระธาตุประจำวันเกิดที่มีครบทั้ง7วัน จึงมีอยู่ที่เดียวที่นครพนม และเช่นเดียวกับพระธาตุประจำปีเกิด คือหากมีโอกาสมาสักการะพระธาตุประจำวันเกิดของตนก็จะเป็นสิริมงคลแก่ชีวิตตน..

วันอาทิตย์ (พระธาตุพนม)
นอกจากจะเป็นพระธาตุประจำปีเกิดของผู้ที่เกิดปีวอกแล้วยังถือเป็นพระธาตุประจำวันเกิดของคนที่เกิดวันอาทิตย์อีกด้วย พระบรมธาตุองค์นี้ได้บรรจุพระอุรังคธาตุ (กระดูกส่วนหน้าอก) ของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า เชื่อกันว่าผู้ไปนมัสการจะได้รับอานิสงส์ให้มีบุญบารมีและผู้คนให้ความเคารพนับถือ

วันจันทร์ (พระธาตุเรณู)
เป็นพระธาตุคู่เมืองของชาวเรณูนคร ใครได้กราบไหว้บูชาจะมีวรรณะงดงามผุดผ่องและรูปงาม ตรงกับลักษณะของเทพประจำวันจันทร์

วันอังคาร (พระธาตุศรีคูณ)
เป็นพระธาตุคู่เมืองของอำเภอนาแก เชื่อกันว่าผู้ไปนมัสการจะได้รับอานิสงส์ให้มีศักดิ์ศรีทวีคูณและมีจิตใจเข้มแข็ง

วันพุธ (พระธาตุมหาชัย)
เชื่อกันว่าการกราบไหว้จะช่วยเสริมบารมี ความน่าเชื่อถือ และประสบชัยชนะในชีวิต

วันพฤหัสบดี (พระธาตุประสิทธิ์)
ภายในบรรจุพระบรมสารีริกธาตุและพระอรหันตสารีริกธาตุรวม 7 องค์ เชื่อกันว่าผู้ไปนมัสการจะได้รับอานิสงส์ให้สัมฤทธิ์ผลในการทำงาน

วันศุกร์ (พระธาตุท่าอุเทน)
จำลองแบบมาจากพระธาตุพนม ภายในบรรจุพระพุทธสารีริกธาตุซึ่งได้อัญเชิญจากเมืองย่างกุ้ง ประเทศพม่า เชื่อกันว่าผู้ไปนมัสการจะได้รับอานิสงส์ให้ชีวิตมีความรุ่งโรจน์

วันเสาร์ (พระธาตุมรุกขนคร)
เชื่อกันว่าผู้ไปนมัสการจะได้รับอานิสงส์ส่งผลให้มีบุญวาสนา เป็นเจ้าคนนายคน

การบูชาพระธาตุตรงตามวันเกิดคล้ายกับการส่งสารถึงเทพฯประจำวันที่คอยปกปักษ์รักษาผู้นั้น แต่การจะให้การขอพรสัมฤทธิ์ผลจำเป็นต้องมีศรัทธาและประกอบกรรมดีควบคู่ไปด้วย